استاد شاکری

نحوه تنظیم و مراحل انجام کارتحقیقی

نحوه تنظیم و مراحل انجام کارتحقیقی

 انتخاب موضوع

يكي از مهم ترين مراحل پژوهش اين است که محقق موضوع مناسبي را انتخاب کند و از جمله به اين مسائل توجه نمايد:

الف) به موضوع علاقمند باشد.

ب)موضوع بايد نو و جديد باشد. منظور از نو بودن موضوع آن است كه محقق حرف ، مطلب ، شيوه و يا سخن جديدي را براي ارائه داشته باشد و يا استنباطي نو از انديشة پيشينيان ارائه دهد.

ج)موضوع بايد براي محقق و خواننده بدون ابهام باشد. يعني از الفاظ و عباراتي استفاده شود كه ضمن رعايت اختصار، روان ، گويا و قابل فهم باشد؛ تا اينكه براي محقق روشن باشد كه درباره موضوع مورد نظر به دنبال طرح و تبيين چه نكاتي است.

د)موضوع بايد در توان محقق باشد.

ه)محقق بايد به در دسترس بودن منابع كافي و مناسب، اطمينان حاصل كند.

 تهيه طرح و سرفصل هاي  تحقيق

پس از انتخاب موضوع، محقق بايد چهارچوب كار و سرفصل هاي اصلي تحقيق ـ كه در لاتين به آن پلان  يا نقشة كار گفته مي شود ـ را تهيه و تنظيم نمايد. هر موضوع تحقيقي مي تواند اقتضاي طرح و چهارچوب خاص خود را داشته باشد؛ بنابراين نمي توان قالب يكساني را براي تمامي موضوعات ارائه نمود ؛ اما آنچه كه محقق بايد در بررسي هر موضوعي در نظر داشته باشد، ارائه كار تحقيقي خود در قالب و طرحي مشخص است؛ لذا قالب زير براي نمونه پيشنهاد مي گردد.

الف) چكيده تحقيق؛ حداكثر در يك صفحه بعد از فهرست مطالب و با شمارة صفحة يك قرار مي گيرد. چكيده بايد به نحوي تنظيم شود كه خواننده با مراجعه به آن در جريان مباحث اصلي و اساسي كه محقق بدان پرداخته است، قرار گيرد. محتواي چكيده بايد شامل؛بيان موضوع در يك جمله، هدف تحقيق، دامنه تحقيق، نوع منابع مورد استفاده و نتايج تحقيق باشد. از جمله نكاتي كه بايد در نوشتن چكيده رعايت شود، به قرار زير است:

1.از ذكر مطالبي كه در متن  نيامده است، خودداري شود؛

2.اقوال ديگران به طور مستقيم نقل نشود ؛ بلكه به زبان پژوهشگر بيان گردد؛

3.در نوشتن مطالب از فعل گذشته استفاده شود؛

4.براي مطالب ارجاعات آورده نشود؛

5.از به كار بردن اصطلاحات در خور تعريف اجتناب شده و مطالب روان و رسا باشد.

تذكر مهم : برخي در نوشتن چكيده به بيان خلاصه و فهرست مطالبي كه در قسمت هاي مختلف به آن پرداخته اند اقدام مي كنند، در حالي كه اساساً به چنين نوشته اي چكيده اطلاق نمي شود. (نوشتن چكيده براي دوره كارشناسي الزامي نيست).

ب)مقدمه؛ براي ورود به بحث اصلي، تحقيق بايد داراي مقدمه باشد. مقدمه معمولاً بين يك تا دو صفحه مي باشد كه در آن به موارد زير پرداخته مي شود:

1.بيان مسأله كه به تبيين موضوع مي پردازد؛ به طوري كه محدودة بحث مشخص شود.

2.تاريخچة موضوع كه طي آن تاريخچه مختصري از موضوع ارائه مي گردد.

3.علل انتخاب موضوع (ضرورت، اهداف و اهميت موضوع) نگارنده در اين قسمت  به سه سوال زير به صورت خلاصه پاسخ دهد:

- چه ضرورتي اقتضا نموده که نگارنده به اين موضوع بپردازد؟

 - نگارنده با پرداختن به اين موضوع چه اهدافي را دنبال مي کند؟

- در شرايط کنوني پرداختن به اين موضوع داراي چه اهميتي بوده است؟

4.پرسش هاي تحقيق و فرضيه ها؛ هر تحقيق بايد داراي فرضيات و يا پرسش هايي باشد كه اساس و پايه تحقيق را به خود اختصاص مي دهد و محقق تا پايان كار تمام تلاش خود را براي بررسي و اثبات فرضيه ها  يا پاسخ گويي به پرسش هاي تحقيق به كار مي گيرد.

فرضيات بايد جملات خبري باشند. البته اثبات فرضيه الزامي نيست؛ يعني ممكن است محقق پس از پايان بررسي فرضيه اوليه خود، به نتيجه اي مغاير با آن دست يابد.

5.روش تحقيق؛ روش تحقيقي كه نگارندة تحقيق براي تدوين آن برگزيده و در نظر گرفته است بايد آورده شود مثل کتابخانه اي يا ....

6.مروري بر تحقيقات گذشته ؛ نگارنده بايد قبل از بررسي موضوعِ مورد نظر خود، كارهاي پژوهشي را كه ديگران در باره  آن انجام داده اند ـ اعم از کتاب ، مقاله ، پايان نامه و ... ـ  بررسي و نقاط قوت و ضعف هر يك را تجزيه و تحليل نمايد و در پي آن از تحقيق خويش دفاع کند.

ج)فصل هاي اصلي تحقيق؛ پس از مقدمه، فصل هاي اصلي تحقيق- كه تعداد آنها به اقتضاي موضوع، فرضيات يا پرسش هاي تحقيق تعيين مي شود- تنظيم مي گردد. هر يك از اين فصل ها مي تواند به مبحث هاي مختلف تقسيم شود.

عناوين فصل ها و مبحث ها بايد متناسب با موضوع تحقيق و در جهت فرضيه ها  يا پرسش هاي تحقيق ، روان و بدون ابهام و حتي الامكان مختصر باشد. زير مجموعة هر فصل و مباحث بايد مرتبط با عناوين هر فصل و مبحث باشد.

عناوين انتخاب شده معمولاً نبايد به صورت جملة خبري  يا پرسشي باشد؛ بلكه بهتر است به صورت يك عنوان رسا و گويا باشد.

د) نتيجه گيري؛ پس از بررسي و تجزيه و تحليل موضوع در فصل هاي اصلي تحقيق، جمع بندي نهايي بايد در اين فصل آورده شود. محقق در اين قسمت بايد ضمن بيان موضوع تحقيق و اشاره اجمالي به روند بررسي موضوع، پرسش ها و فرضيه ها را به ترتيب آورده و نتيجه نهايي آنها را با اشاره اي بسيار گذرا به استدلال هر يك بيان نمايد، به طوري كه تعداد صفحات اين قسمت از چهار الي پنج صفحه فراتر نرود.

ترتيب مطالب و شماره گذاري صفحات

-         صفحه بسم الله شماره گذاري نمي شود

-         صفحه عنوان فارسي شمار گذاري نمي شود

-         صفحه تشكر و قدرداني شماره گذاري نمي شود

-          صفحه چكيده  شماره گذاري نمي شود

-         فهرست مطالب

-         متن اصلي كار تحقيقي با اعداد شماره گذاري مي شود.

 شيوه تدوين مطالب هر فصل يا هر مبحث

توصيه مي شود براي نوشتن مطالب هر مبحث از ورود به بحث با نقل قول مستقيم از مطالب ديگران خودداري شود؛ بلكه ابتدا عنوان مبحث را طي يكي دو بند ( پاراگراف ) به عنوان مقدمه آن مبحث تشريح نماييد(تذکر: بدون در نظر گرفتن عنوان «مقدمه»براي مباحث) و سپس ديدگاه ها و نقطه نظرهاي صاحب نظران را با دسته بندي منطقي ارائه كرده و مستندات هر يك را پس از ذكر آن ديدگاه تشريح نماييد. علاوه بر بيان اين مطالب مي تواند به تجزيه و تحليل وا حتي نقد آنها بپردازد.لازم به ذکر است که در بيان نکات مقدماتي هر مبحث که از آن به پردازش اوليه نگارنده تعبير مي شودبايد نکات زيرملاحظه گردد:

الف)تعداد سطرهاي مقدماتي هر مبحث «پردازش اوليه» به حجم مطالب اصلي و محتواي آن بستگي دارد لذا اين مقدمه مي تواند در حد يک پاراگراف پنج سطري تا حداکثر يک صفحه باشد.

ب)در پردازش اوليه يا همان مقدمه هر مبحث، ابتدا بايد عنوان مبحث به اختصار تبيين شود و پس از آن علت گشوده شدن آن فصل يا مبحث آورده شود و در نهايت روند تدوين و محورهايي که نگارنده در آن مبحث بدان خواهد پرداخت اشاره شود.

در پايان هر مبحث يعني پس از مقدمه مذکور و تبيين ، تحليل يا نقد و بررسي ديدگاه ها، چنانچه نگارندة تحقيق ديدگاه جديدي دارد  يا يكي از ديدگاه هاي موجود را ترجيح مي دهد، آن را با ذكر دلايل لازم بيان مي دارد. ديدگاه نگارنده يا دقيقاً يكي از همان ديدگاه هاي مطروحه است يا ديدگاهي جديد و مغاير است يا اينكه  آنها را اصلاح کرده است.

اگر چه بهتر است نگارنده از نقل عين مطالب ديگران خودداري کرده و ديدگاه ديگران را به قلم و بيان خود در آورده و در تخقيق بنويسد و آدرس مطالب را دقيقاً در پاورقي بياورد.

اگر مطالب عيناً از ديگري نقل مي شود، بايد آغاز و پايان آن داخل گيومه « …… » قرار داده شود.

 نحوه ارجاع دهي در پاورقي

اگر مطلبي براي اولين بار در تخقيق ذكر مي شود و آن مطلب از كتابي گرفته شده باشد آدرس آن در پاورقي به شرح زير نوشته شود:

نام خانوادگي، نام، عنوان كتاب ، نام و نام خانوادگي مترجم، شمارة جلد، محل نشر ،ناشر، سال انتشار، ، شمارة صفحه. بين هر قسمت از اطلاعات فوق الذكر ويرگول (،) و پايان هر پاورقي نقطه (.) گذاشته شود. مانند:

 داويد،رنه، نظام هاي بزرگ حقوقي معاصر، ترجمه حسين صفائي، محمد آشوري، عزت اللّه عراقي، تهران، مرکز دانشگاهي، 1369، ص 60.

اگر از ترجمه استفاده نشده است، قسمت نام مترجم نوشته نمي ُشود. مانند:

صفائي، سيد حسين، امامي، اسداللّه ، حقوق خانواده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1369، ص 132.

اگر از كتاب و يا هر منبع و مرجع ديگري براي بار دوم ، سوم و … بلافاصله ( يعني پاورقي ديگري بين آنها ذكر نشده باشد) استفاده مي شود، به عبارت « همان » اكتفاء شود. اگر ازهمان منبع بلافاصله استفاده مي شود، اما شمارة صفحه و يا جلد متفاوت است، به شكل « همان ، ص 112. » و « همان ، ج 2 ، ص 236. » نوشته مي شود.

چنانچه براي بار دوم و بعد از آن در تحقیق از همان منبع با فاصله استفاده مي شود، پس از ذكر نام خانوادگی و نام نويسنده  به جاي بقية مشخصات لفظ « پيشين »  آورده شود و بعد از عبارت پيشين جلد و شماره صفحه مربوط ذكر شود.

چنانچه مطلبي از دو منبع استفاده شده است، ضمن رعايت تقدم و تأخر تأليف اثر ابتدا مشخصات كتاب مقدم و سپس كتاب يا كتاب هاي بعدي مي آيد.

اگر اثري داري دو يا سه مؤلف باشد، شهرت و نام هر سه تن را به ترتيبي كه پشت جلد اثر آمده است، مي نويسند؛ لكن اگر بيش از سه تن مؤلف داشته باشد، تنها نام اولين مؤلف ذكر مي شود و كلمة « و ديگران » در پي آن مي آيد؛مانند:

مرداني، نادر؛ حاتمي، علي اصغر؛بهشتي، محمد جواد؛و حبيب آگهي، عليرضا. آيين دادرسي مدني، تهران، نشريلدا، 1372، ص34.

 اگر از مقاله اي استفاده شده است، به صورت زير ارجاع داده مي شود:

نام خانوادگي نويسنده مقاله ، نام ، عنوان مقاله ، عنوان نشريه ، دورة نشر، شماره انتشار،سال نشر، صفحه.  مانند:

صفائي، سيد حسين، محدوديت هاي مربوط به حقوق مالي بيگانگان در قوانين ايران، مجله حقوقي، 11، پاييز 1368، صص 73 ـ 96.

از بكار گيري القاب و عناوين براي افراد مانند دكتر، مهندس و آيت ا... در متن تحقيق و يا پاورقي و فهرست منابع بپرهيزيد.

برخي از آثار ممكن است مشخصات كامل مورد نظر جهت نوشتن در فهرست منابع را نداشته باشند؛ لذا در چنين مواردي به شرح زير عمل شود:

اگر شمارة چاپ را ندارد؛ « بي چا » نوشته شود.

اگر نام ناشر را ندارد؛ « بي نا » نوشته شود.

اگر محل نشر آن معلوم نيست؛ « بي جا » نوشته شود.

اگر تاريخ انتشار ندارد؛ « بي تا » نوشته شود.

- نحوه ارجاع به منابع خارجي:

- Altman، DG. Practical statistics for medical research. 1st ed., Chapman & Hall, London, 1991, p: 63.

براي بار دوم بدون فاصله:

-Ibid,p.84.

براي بار دوم يا دفعات بعد با فاصله: بعد از نام خانوادگي و نام، به صورت زير:

-Altman، DG ،Ibid,p.64.

 فهرست منابع:

فهرست منابع بايد به ترتيب حروف الفبا و ابتدا منابع زبان فارسي و سپس منابع زبان خارجي مرتب شده و انتهاي تحقيق آورده شوند. دقت شود که تمام منابع در متن ارجاع شده باشند. الگوي تنظيم فهرست منابع به همان صورت مذکور در نحوه ارجاع دهي در پاورقي ولي بدون ذکر شماره صفحه مي باشد.

6- فهرست مطالب

مطالب تحقيق به چند فصل و مطالب فصل به چند مبحث و مطالب مبحث (در صورت لزوم) به چند گفتار تقسيم بندي مي شود و فهرست مطالب در ابتداي تحقيق قبل از مقدمه قرار مي گيرد. (مطابق نمونه زير):

فهرست مطالب

 عنوان   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ    صفحه

 چکيده تحقيق (اختياري).........................................................................................................................

 مقدمه .............................................................................................................................................

      1- بيان مسأله   ....................................................................................

     2- تاريخچه موضوع    ................................................................................

     3- ضرورت، اهداف و اهميت موضوع   ......................................

     4- پرسش ها و فرضيه هاي تحقيق  ..................................................................

     5- مروري بر تحقيقات گذشته  ..................................................

 فصل اول: با توجه به موضوع تعيين مي شود. ................................

      مبحث اول: ............................................................................................................................

             گفتار اول: ...........................................................................................................................

             گفتار دوم: ..........................................................................................................................

             گفتار سوم:  ......................................................................................................................

      مبحث دوم: .........................................................................................................................

             گفتار اول: .........................................................................................................................

             گفتار دوم: ........................................................................................................................

فصل دوم: با توجه به موضوع تعيين مي شود.  ..........................

      مبحث اول: ..........................................................................................................................

          گفتار اول: ..................................................................................................

گفتار دوم: ...................................................................................................

      مبحث دوم: .........................................................................................................................

گفتار اول: ......................................................................................................

گفتار دوم: ...................................................................................................

 فصل هاي احتمالي ديگر  ...........................................................

** عنایت داشته باشید، بایستی مثل فصول فوق دسته بندی شود.

 نتيجه گيري

فهرست منابع...........................................................................................................................

          الف)منابع فارسي ..............................................................................................................

          ب)منابع خارجي .....................................................................................................................